То ли камень, то ли дом – несколько сюжетов преданий балтов и славян, связанных с объектами ландшафта

То ли камень, то ли дом – несколько сюжетов преданий балтов и славян, связанных с объектами ландшафта

Полацкі этнаграфічны зборнік / уклад. У.А. Лобач. - Вып. 2: Народная проза беларусаў Падзвіння. У 2 ч. Ч. 1. - Наваполацк: ПДУ, 2011. - 292 с.

246. Чэрці. Пра чарцей казалі даўней, што п’яных круцяць – дарогі ня найдуць. Пакруціць, пакруціць і на камені спаць пакладзе. Дык можа проста, што п’яныя? Во, хто мыецца ў бані, як 12 часоў ужо. Тады да яго чорт прыйдзе і голага пасадзіць на печку, на жар. І не мыліся таму пасьля 12.
Зап. Лобач У. у 1992 г. ад Марозавай Хрысьціны Мікалаеўны, 1915 г.н. у в. Абухова Расонскага р-на. /С. 93.

247. Чортавы камяні. Што водзюць, ідзець мужчына, прычыпіўся к яму нейкі другі вродзе бы мужчына, і водзіць, водзіць яго, дамой ня можаць ніяк зайці. Тады прывёў яго, на камень пасадзіў і гаворыць: “Разувайся і спі, і спі”. Ён і спаў, пака не стала відна. Раньшы такія камні былі, што Бог ведаець. Яны ж растуць, камні. Такія бальшыя ляжаць, чорт якія. А тады як шасе строілі, парвалі іх.
Зап. Валодзіна Т. у 2008 г. ад Брадзінскай Ганны Кузьмінічны, 1925 г.н. у в. Вяжышча Бешанковіцкага р-на. /С. 93.

614. Чортавы камяні. Пра чарцей такое казалі, што вось ператварыцца ў ягнёнка, а равець як бык. Было, што вадзілі. Было, калі прывялі на камяні – чалавек ня знаў, дзе ён. І той чалавек заснуў там, і аж разуўся – так цёпла яму было. Разуўся і спаў, аж праснуўся, а стаіць на камні яго абуваньне. Гэта пад Слабодкай тыя камяні.
Зап. Лобач У. у 2008 г. ад Кастрыцкай Тамары Аляксееўны, 1936 г.н. в. Кастрыца Лепельскага раёна. /С. 239.

616. Чортаў камень. Ну, уперад жа выпівалі, карчма была. Не ў нас, а там – за Дзвіной. Ну, і ў гэтай карчме напіўся старык. Ну, не старык яшчэ быў, але ўжо пажылы. Ішоў дамоў, ішоў-ішоў, заблудзіўся. І нашоў камень. Ён на гэты камень залез, раздзеўся, разуўся, і лёг спаць. Думаў, што прышоў дамоў, на печ залез, і спаць улёгся. Але не змёрз ён. Знайшлі яго жывога. А гэта зімой было. Чэрці завялі на камень.
Зап. Лобач У. у 2008 г. ад Пілюшэнка Маі Ануфрыеўны, 1935 г.н. у в. Мікуліна Полацкага р-на. /С. 240.

617. Чортаў камень. Хадзіў я ў Сураж. Тут дарога была, гэта мне матка расказвала. Ішоў дзед падпіўшы. Ішоў, ішоў, аслабеў. Тады увідзеў камень бальшы. Лёг на камень, раздзеўся. Устаў, калі замёрз. Тады, што яму здалося? Дзержыць румку гэту, з водкай у руках. А тады праспаўся – ляжыць на камні, а ў руках палка. Хмель прайшоў, ён падняўся і пайшоў.
Зап. Валодзіна Т. і Лобач У. у 2007 г. ад Андрэева Івана Яўхімавіча, 1930 г.н. у в. Хадорына Віцебскага р-на. /С. 240.

624. Чэрці кладуць спаць на камяні. Ай, гэта, мая дзетка, помню расказвалі. Вот адзін старык ішоў у горад, выпіўшы быў. Завялі яго чэрці на камень, раздзелі, разулі. Толькі ў адных падштаніках быў. Цёпла яму было, як на печы. Прасыпаецца, зуб на зуб не трапіць, – сядзіць на печы. І тое было, што разувалі. Завядуць, раздзенуць, пасодзюць. Ай-ай, таго чэрці ноч вадзілі, раздзелі, разулі. Чуць дамоў прышоў.
Зап. Валодзіна Т. і Лобач У. у 2008 г. ад Лужніковай Фаіны Дзмітрыеўны, 1927 г.н. у в. Добрыгоры Бешанковіцкага р-на. /С. 242.

627. Камень Халадоўская печ і Гарадзішча. У нас тут бальшы-бальшы камень ляжаў. І звалі яго Халадоўская печ. Бальшы-бальшы, там дзе балота. Хадзілі рвалі каменьня. А там быў бальшы-бальшы камень. А яны нешта заложуць і як бахнуць. Мужыкі заложуць нешта, а тады як бахнуць і ўцікаюць. А ён – пох! І на кускі разьляціцца. Халадоўская печ. Эта ўсё звалі, што зданькі там былі. З гарадзішча хадзілі.
Эта здасца ўсё. Хадзіў-хадзіў, зблудзіўся чалавек, ужо ня ведаець куды йці. А чорт гаворыць: “Лезь на печ!” А ён узьлез на той камень і зьмёрз там. Ён жа камень, ён жа мёрзлы. Вот і выдамаюць: зданькі вадзілі, на печ уссадзілі, а ён і зьмёрз.
Вродзе казалі, нейкі тут быў горад і праваліўся. І празвалі гэта места Гарадзішча. А ў нас тут за дзярэўняй. Гарадзішча тама. Там стаіць маяк гэты. Высокая там гара. Ці эта праўда ці не, а кажуць: горад праваліўся. Я ня помню, алі расказавалі так.
Зап. Валодзіна Т. у 2006 г. ад Галай Ганны Пятроўны, 1916 г.н. у в. Заручаўе Бешанкавіцкага р-на /С. 243-244.

670. Чорны мост і чортаў камень. Ехаў з ярмаркі мужык дадому. Ну і расказавае: “Еду я, еду, ды й прыснуў нямножка!” А там у нас такое месца – называецца Чорны мост. А там ручэй, і ў руччы – камень здаровы такі ляжаў. Гаворыць, пад’язджаем мы. У ноч, цямно ужо, выпіў скока там, ехаўшы з ярмаркі, са сьвята. Ну і гаворыць: “Как я там, то лі сваліўся, то лі слезшы там” – ачуціўся мужык на гэтым камні. Хто-та мне: “Хадзі, хадзі, пагрэйся, ты замёрз, ехаўшы з ярмаркі. Хадзі пагрэйся на печке!” Тут і мокра, па вадзе паброў, на камень сеў, пасядзеў на гэтым камні. Ну ад холада то ён ачнуўся. А што гэта такое – я на камні – лашадка стаіць. Гаворыць, мяне чэрці зьвялі на камень. Хто ж мяне вёў: “Хадзі, хадзі на печку?” – гэта вот чэрці вадзілі. Вот это вот расказывалі, я помню. Вот такое было.
Зап. Пракоф’ева Ю. у 2007 г. ад Еўдакімавай Варвары Маркаўны, 1935 г.н. у в. Запольле Віцебскага р-на. /С. 254-255.

Этот мотив еще встречается на Псковской земле, откуда в свое время в Прибалтику мигрировали староверы.

Цитата

Народная традиционная культура Псковской области: Обзор экспедиционных материалов из научных фондов Фольклорно-этнографического центра / сост., науч. ред. А.М. Мехнецов. В 2 т. Псков: Издательство Областного центра народного творчества, 2002. Т. 1. 688 с.

«Шашки» завели пьяного на камень. «А эта мужик пьяный валяетца, восинью или када – холонно ужо. Ну вот, пьяный. Прибегли знакомыи – шашки абделаютца знакомым: “О, рыздявайся, – нызывають, как яво звать, – рыздявайсь, лезь на пецку”. Он разделси (яны памагли яму раздетца), забралси на каминь и ляжить на камни. Зимой – мароз бальшушший! И вот и ляжит на камни: “Што-та холанно, што-та холанно...”. Спахватился – голый – бяжи куда хошь. А шашки-та всяво придумають». /С. 588.
д. Бабихино, Новоржевский р-н, 5173-11. Исп.: Семенова А.В., 1909 г. р. Зап.: Мехнецов А.М., Лобкова Г.В., 06.02.1999. Расш.: Булкин С.В.

Шишки пьяного мужика водили. «Там мочилы были (раньше лён мочили). И вот идё[т] пьяный мужик. Обязательно пьянова мужука и так, што и ввядут, и в ваду. И паложут на камни как на печку: “Иди-иди, пагрейся!” Замёрзне[т], праснётца – в вады или на камень паложеный». /С. 680.
д. Хозяиново, Порховский р-н, 2986-06. Исп.: Тарасова Е.Т., 1908 г.р. (р. из д. Индеево), Фёдорова З.С., 1930 г.р., Павлова Н.С., 1940 г.р. (р. из д. Индеево), Павлов И.Н., 1939 г.р. Зап.: Маранина С.Ю., 29.01.1990. Расш.: Москвина О.И., Попова И.С.

Цитата

Народная традиционная культура Псковской области: Обзор экспедиционных материалов из научных фондов Фольклорно-этнографического центра / сост., науч. ред. А.М. Мехнецов. В 2 т. Псков: Издательство Областного центра народного творчества, 2002. Т. 2. 814 с.

Черт (бес) в виде знакомого завел пьяного (деда) на камень: «Сиди, грейся!» – он разделся, думал, что сидит на печке (Новос., Козлово 2850-30; Монино 2364-15; Раменье 2343-04). /С. 180.

Черти заманили пьяного в реку, свистнули: «Э! Иди сюды! – подзывали все ближе, на камень. – Ну иди-иди, вот тут печка тебе! Вот, пасидишь на печке!». Пьяный зашел в воду глубоко и чуть не утонул, начал молитвы читать, они «как захлопали в ладошки: “А! Дагадался!”» (В.-Л., Ляхново 2529-14). /С. 180.

«Недобрики» завели «на печку» пьяного. «У нас мушшина, ён мальцем был музукантам. Ну и вот, пашёл на гулянье играть. Сынрал и дамой уже идеть. Выпивши, верна. Мароз. Тада яму гаварят:
– Ну што, ты замёрз?
– Ай, замёрз, сильна замёрз!
– Раздявайся, вон на печку лажись, грейся.
Яво раздели, разули, партянки <...> павешали на куст. Скока он там заснул? Как ускачиў – <...> ляжить на камне (а то – на “печку” клали). <...> Раньше ж нядобрики хадили – ну, черти». /С. 499.
д. Борисково, Невельский р-н, 1975-01. Исп.: Позднякова У.В., 1912 г.р., Позднякова Е.В., 1924 г. р. Зап.: Неудачина Е.А., 27.01.1986. Расш.: Лабазанова О.В.