Demetr

Мы таксама так думаем. Цікава, што не так далёка, на краю гэтага леса, пачынаецца поле і там таксама ляжаць сцягнутыя камяні, аднак зусім не роўна, ды і не зарослыя, хоць туды іх сцягнулі даўно. Наокнт сядзібы і дарогі цікавая версія, пра якую мы таксама думалі. Сапраўды ў раёне нашага аб'екта раней была сядзіба. Камяні маглі пазначаць нейкія межы поля. Шкада. Аднак звычайна падобныя звесткі не захоўваюцца толькі ў аднаго чалавека. Можна пашукаць. Скіньце ў лічку назву вёскі, я паспрабую праз вілейскіх камрадаў-краязнаўцаў прабіць. А вось гэта правільна. Побач са сваім аб'ектам мы культурнага пласта не выявілі. Было смецце 20 ст., аднак некалькі рэчаў 18-19 стст. Так што версія з сядзібай самая верагодная, бо калі б гэта былі камяні з палёў савецкай эпохі, то вакол было б шмат сучаснага жалеззя, чаго мы там не знайшлі.

Добра з'ездзілі. Было б выдатна праверыць як-небудзь фальклорныя звесткі, бо калі яны сапраўдныя, то гэта вельмі крута. Можна будзе праз вілейскіх камрадаў паспрабаваць зрабіць. Аднак хачу яшчэ падкінуць інфармацыю па тэме. Зусім нядаўна падчас археалагічнай разведкі мы выявілі нечым падобны аб'ект, толькі значна большы па памерах. Валуны самых розных памераў выкладзеныя ў лінію паўднёвы-усход - паўночны-захад працяжнасцю прыкладна 40-60 метраў. Уся гэта ў лесе, не так далёка да мясцовага гарадзішча, камяні парослыя мохам і хмызняком. Цікава, што з аднаго боку лініі добра бачны сляды лесапасадкі - дрэвы ў адну лінію, а з іншага боку натуральны лес. Штосьці падобнае я заўважыў і на вашых фотках. Магчыма гэта сляды працы ляснікоў ці сялян. Хаця далёка не факт (ёсць некаторыя прычыны так лічыць). Таму этнаграфічныя звесткі вельмі важная рэч. Вось пара фотак з нашага аб'екта

Пра балтаў не так спрэчна, як з іншымі версіямі. Тым больш пакуль што гэты сімвал не выходзіць за зону іх рассялення. А найбольшая канцэтрацыя назіраецца ў зоне рассялення балцкіх культур Жалезнага века. Прычым гэты сімвал будзе якраз адпавядаць балтам беларускай тэрыторыі. На сённяшні дзень у Літве вядомы пакуль толькі адзін культавы камень з такім знакам.

Да шмат цікавых фактаў з гісторыі і археалогіі, хаця да іх трэба ставіцца досыць крытычна

Сумна...афіцыйна няма дальменаў...Але ж ёсць і радасныя звесткі У 19 ст. ёсць апісанні пахавальных помнікаў, якія можна назваць дальменамі. Галоўнае - адкінуць эзатэрычныя забабоны) Перад тым, як пра іх расказаць проста прывяду цытатку з Вікіпедыі: В английской археологической литературе термин применяется для гробниц, первоначальная конструкция которых не поддается определению, или нестандартных типов, не входящих в категорию галерейных или коридорных гробниц. В самой архитектурно завершённой форме (что присуще кавказским дольменам) дольмен состоит из пяти или шести каменных плит и представляет каменный закрытый ящик: на четырёх плитах, поставленных вертикально, лежит пятая; опционально, шестая плита является днищем. В передней поперечной плите как правило имеется отверстие (круглой (чаще всего), треугольной или квадратной формы, иногда с каменной пробкой), однако его может и не быть. Плиты соединяются в паз, зазоры практически отсутствуют. Боковые стены и крыша могут выступать вперед, образуя портал (вход в дольмен); также они могут быть наклонены. Дольмен мог устраиваться на поверхности земли и над ним насыпался курган, впоследствии часто опадавший и уничтожавшийся; или на вершине кургана, или, наоборот, он углублялся в землю, устраивался в яме. Иногда дольмены принимали более сложную форму, например, соединялись с более узким коридором из стоящих плит, или устраивались в виде большой прямоугольной камеры, в одной из продольных сторон которой проделывался вход с коридором (так что все сооружение получало вид буквы «Т»), или наконец дольмен превращался в ряд продольных, следовавших одна за другою камер, иногда все более и более расширявшихся и углублявшихся в землю. Материал, из которого складывались дольмены, меняется в зависимости от местности: гранит, песчаник, известняк. А вось цяпер і пра нашы звесткі. 1) У выданні "Живописная Россия" Т.4. 1882, А. Кіркор на ст. 238 прыводзіць звесткі пра "Магілу веліканаў": каменны гроб у выглядзе скрыні з 6 вялікіх пліт з падлогай і дахам, у якіх сустракаюцца рэшткі 2 нябожчыкаў у сідзячым палажэнні. Шчыра кажучы, не ведаю, ці давяраць гэтым звесткам. Вядома, што той час быў багаты на міфалагізацыі і жаданне не ў чым не саступаць Еўропе, дзе мода на археалогію абудзіла і цікавасць да дальменаў. Але, усё можа быць... 2) А вось гэтым звесткам я больш давяраў бы. Яны паходзяць з кнігі К. Тышкевіча "O kurhanach na Litwie i Rusi Zachodniej: studium archeologiczne", выдадзеная ў Берліне ў 1868 г. На старонках 148 - 149 чытаем пра тое, як у 1860 г. у маёнтку Зыкаў Мінскага ўезда яго ўладальнік Жабчынскі загадаў прывезці з поля вялікі камень пад фундамент. Калі камень ссунулі з месца, пад ім убачылі чорную апрацаваную пліту. Пад ёй было 3 пліты, якія былі пастаўлены прамавугольнікам. Замест адной сценкі быў плоскі камень. У "скрыне" было 4 урны з попелам і напаўабпаленыя рэшткі чалавека. А пад усім гэтым ляжаў крамянёвы клін. У гэтай кнізе хапае цікавага. Ну, што? Так ці могуць у нас быць дальмены ?

Учора помнік быў папраўлены намаганнямі вілейскіх валанцёраў: Аднаўленне помніка

Да, умеюць нашы СМІ прапіярыць і стварыць міфы З'ездзілі нарэшце ў гэтыя мясціны. Падзяляюся ўражаннямі. 1. в. Заазер'е. там знайшлі тот самы вялізны каменны крыж і мяркуюць, што там было капішча. Смелае меркаванне, якое нічым не пацвярджаецца. Ніякай сістэмы камянёў вакол крыжа мы не заўважылі, як і не заўважылі вялізнай колькасці знакаў на валунах. Яны там ёсць, але не так шмат, як пра тое пішуць. Відавочна, што большасць камянёў была перацягнутая са сваіх першапачатковых месцаў. Помнік быў раней пашкоджаны хутчэй за ўсё працай леснікоў. Гэта бачна па старых слядах іх работы - навалы з галля, просекі, адносна нядаўна пасаджаны лес. Сімвалы: некалькі крыжыкаў. Знайшлі адзін следавік. Аднак сярод гэтага ёсць сапраўды вельмі цікавая рэч - чалавечак. Яго даследваннем цяпер і займаемся. Бачна, што гэта - старадаўнія могілкі. Таксама цікава тое, што знайшлі некалькі недапрацаваных каменных крыжоў. Бачна, што іх пачалі высякаць, але справу не скончылі, а нарыхтоўкі разбілі. Таксама цікавы сам вялізны каменны крыж. Такіх шчэ не даводзілася бачыць. Высновы: "стоўнхэнджа" там няма, капішча таксама не. Але ж пахаванні - ужо сакральнае месца продкаў, якое патрабуе пашаны. 2. в. Майск Могілкі сапраўды вельмі цікавыя. ТАк шмат каменных крыжоў і іншых помнкіаў. Толькі ніякіх рун мы там не пабачылі. Толькі кірылічныя надпісы. Незразумела, чаму заяўляюць, што іх нельга прачытаць? Палілі вадой, прамалявалі крэйдай - і надпісы зразумелыя. На двух крыжах падобна, што былі імёны: Тімошька, (г)авріл. Таксама скарачэнні "ІСХС" і падобны скарачэнні на даты. Цікава, што ўсе старадаўнія пахаванні маюць іншую арыентацыю, чым познія вясковыя пахаванні. Цяперашнія - усходняя. Былыя - заходняя. Гэта дзіўна для праваслаўнага славянскага насельніцтва. Але было б нармальна для балтаў. І варта адзанчыць, што старадаўнія пахаванні амаль што ўсе пагромленыя, нібыта знішчалі памяць пра старое насельніцтва. Балцкі след у сярэднявеччы добра прасочваецца на Эсьмоншчыне. Ну і недалёка да вёскі і могілак ёсць святая крыніца. Высновы: слядоў вікінгаў на могілках не бачна. Яны і без гэтага даволі цікавыя.

"Чорныя капацелі" разварацілі сакральнае месца ля Сцебірак. Цяпер ужо нельга будзе зрабіць 100% правільныя вылічэнні. Крыніца: Чорныя капальнікі разварацілі валуны

Назіраў гала падчас археалагічнай экспедыцыі ў Гальшанах. Блізу дня сонцастаяння (20 чэрвеня 2009) на заходзе Сонца ўбачыў, як вакол свяціла з'явілася светлае кола, а паабапал два ўяўных сонца, ад якіх адыходзілі невялікія вясёлкі. Чамусьці мой фотаапарат у гэты час перастаў працаваць, і заработаў, калі гала пачало знікаць. Вось, што паспеў засняць: агульны выгляд і ўяўныя сонцы паасобку. Гэта дарэчы добрае пацверджання таму, што ў аснову павер'я пра "ігру Сонца" на Купалле лягла рэальная астранамічная з'ява. Гэта яшчэ абгрунтаваў Д. Свяцкі ў сваёй кнізе: Святский Д. О. Под сводом хрустального неба. Очерки по астральной мифологии в области религиозного и народного мировоззрения. – Спб., 1913. - гала - правае ўяўнае сонца - левае ўяўнае сонца

нажаль, у нашых археолагаў равзедка адбываецца самым архаічным спосабам.

Гэта ўжо праца для этнолагаў. Міфалагічная свядомасць вылезла "ў свет".

http://pics.livejournal.com/drygavich/pic/0000a33k Вось гэты здымак. Недзе павінен быць ён у лепшай якасці

Я табе і без геарадара скажу, што ў курганах знаходзіцца Хаця ідэя праверыць паданне цікавая. Я таксама ў мінулым годзе сутыкнуўся з адным такім сельскім актывістам. Пачуў ён паданні, што на вясковых могілках "французскія" магілы захаваліся - дык пачаў таксама ва ўсе інстанцыі пісаць, нават у амбасаду Францыю напісаў, каб зрабілі перазахаванне памерлых. Прыехаў я на месца аглядзецца - гляджу, а там звычайныя курганы з рэшткамі каменных абкладак, а побач стаць напалову ўрослы ў зямлю каменны крыж (тыпалагічна 14-16 стст.). Пагутарыў з "актывістам" - а ён неадэкватны зусім. Такім наўрад ці што можна патлумачыць. Хаця проста можна прыціснуць "зверху", каб не дурэлі. Ад такіх "актывістаў" часам больш шкоды, чым карысці.

У "Камсамолцы" быў артыкул.

Па тэме таксама ЗМЯІНЫ КУЛЬТ У СЛАВЯНСКІМ АСЯРОДДЗІ (С.Я. Рассадзін) Друкуецца па: Рассадзін С.Я. Змяіны культ у славянскім асяроддзі // Гістарычна-археалагічны зборнік №11, Мн., 1997. С. 157 - 161 Калі пачынеш гаворку аб гэтым кульце, у прыватнасці, у беларусаў, вельмі цяжка ўстрымацца і не прыгадаць паэтычныя радкі Максіма Багдановіча: ...Мы выходзім з цесных, душных Падзямельных норак, На зімовы цёплы вырай Цягнемся — паўзём. ... Зіхацяць маёй кароны Залатыя рожкі Цёмным блескам адлівае Уся луска мая. Нам не трэба ні ад чога Ноччу абароны: Убачыць знахар — пуць усцеле Белым палатном; Залаты ражок яму Я ўраню з кароны І па белай палатніне Дальш мы папаўзём. Дзякуючы “Змяінаму цару”, амаль рэальнай робіцца і тая месячная ноч, і трапяпанне ведуна перад таямнічай свяшчэннай істотай…Таксама амаль адвольна прыгадваюцца думкі В.В. Сядова. “У славянскай язычніцкай міфалогіі культ змяі невядомы” (Седов, 1970. С. 177), катэгарычна сцвярджаецца гэтым вядомым даследчыкам. Ён палемізуе таксама з гісторыкам ХІХ ст. М.І. Кастамаравым. На думку апошняга, ушанаванне змей з’явілася з сярэднявечных славян у выніку запазычання ад суседзяў-літоўцаў. “Шанаванне хатніх вужоў, — чытаем мы ў М.І. Кастамарава, — перайшло да крывічоў, і захвалася да гэтае пары ў народных звычаях беларусаў” (Костомаров, 1860. С. 20). На думку ж В.В. Сядова, падобнае запазычанне цалкам немагчыма, і распаўсюджанне змяінага культа сярод беларускага насельніцтва нельга растлумачыць толькі ўплывам з боку балтамоўных саседзяў. Ушанаванне змей ва ўсходнеславянскім асяроддзі Верхняга Падняпроўя і Падзвіння цалкам аднесена В.В. Сядовым на рахунак старажытнабалтыйскага субстрату, да той спадчыны, якую славяне-беларусы атрымалі ад сваіх неславянскіх продкаў. Здаецца, што застаецца толькі пагадзіцца з гэтай высновай. На самой справе, офіалатрыю (ушанаванне змей) у беларускім асяроддзі цяжка разглядаць як нейкае адносна позняе запазычанне ўжо з тае нагоды, што тут яна, напэўна, мае сувязь з культам продкаў, праявай якога, канешне, трэба лічыць і трывалую веру ў дамавіка. “Першае, што кідаецца нам у вочы — заўважаў на гэты конт П. Дземідовіч, — гэта змяшэнне культа дамавіка з культам змей. Беларус не толькі ўяўляе сабе дамавіка ў вобразе змяі, Але нават па паходжанню лічыць яго ледзве не змяёй” (Демидович, 1896. С. 118). Калі параўноўваеш праявы змяінага культу ў беларусаў і балтаў, узнікае меркаванне не аб запазычаннях, а хутчэй аб агульных, вельмі старажытных, крыніцах адпаведных звычаяў і ўяўленняў. У прыватнасці, і беларусы, і літоўцы мелі практычна аднолькавыя ўяўленні аб хатніх змеях, як аб гарантах шчасця і дабрабыту. Каб зрабіць шкоду гаспадарам жытла, вядзьмачкі імкнуцца выгнаць з яго гэтых вужоў і гадзюк, наракалі беларускія сяляне (Шпилевский, 1854. С. 61). Вынішчыць “вужоў і гадаў, якія меліся ў кожнай хаце”, загадаў у 1387 г. літоўцам кароль Уладзіслаў-Ягайла, чым выклікаў, па словах Длугаша, страшэннае абурэнне ўсёй Літвы (Длугош, 1962. С. 10). Згодна з Мацеем Стрыйкоўскім, вужы і гады, “забабоны літоўскія”, тады былі вынішчаны, але Сігізмунд Герберштэйн, які наведаў Літву больш чым праз сто год, засведчыў іх ушанаванне цалкам у росквіце. І ў Яго час шмат ідалапаклоннікаў гэтай краіны тырмалі ў сябе ў хатах, “нібы пенатаў”, нейкіх givoitas, па-літоўску, ці jastzuka (“яшчарка”) або szmja (“змяя”), па-славянску (Герберштейн, 1988. С.195). Славянскія назвы свяшчэнных паўзуноў распаўсюджваліся ў часы Вялікага княства Літоўскага, напэўна, паралельна з працякаўшым тады агульным працэсам славянізацыі балтамоўнага насельніцтва. Такім чынам, офілатрыя ў беларусаў сапраўды выглядае я спадчына іх балтыйскіх продкаў і, адпаведна, як адна з яскравых праяў субстрату. Трэба, відавочна, насуперак меркаванню М.Я. Грынблата (Гринблат, 1968. С. 84), удакладніць, што беларусамі ўшаноўваўся зусім не толькі неядавіты вуж, а ўвогуле свяшчэнны гад, змяя. Увогуле, яшчэ П. Шпілеўскім засведчана на Беларусі шанаванне, разам з вужам, таксама і гадзюк (Шпилевский, 1854. С. 61). Цікава, што ў некаторых беларускіх гаворках нават сёння і гадзюка, і вуж маюць агульнае найменне — “жмяя”, ці “змяя”. Гадзюка часам называецца “вуж”, “вужака”, а сам вуж, адпаведна, “гадзіна”, ці “гадзюка” (Лексічны атлас..., 1993. С. 135). Мусіць, першапачаткова назвы накшталт дзвюх апошніх не мелі негатыўнага адцення. Гадам жа ўвогуле называлася хатняя змяя-заступніца: “гад-гаспадарык” (had-hospodarik) — так з павагай называлі яе, у прыватнасці, у Чэхіі. Чэшскія народныя павер’і аб іх, дарэчы, вельмі падобныя да адпаведных беларускіх. Як і на Беларусі, у Чэхіі таксама меркавалася, што хатняя змяя — гэта накшталт дамавіка, ахоўніка і заступніка жытла, усёй сям’і. “У некаторых вёсках сцвярджаюць нават, — пісаў аб чэхах А.М. Афанасьеў, — што ў кожнай хаце жывуць дзве вялікія змяі з дзіцянятамі; яны з”яўляюцца таямнічымі прадстаўнікамі сям’і гаспадароў. Калі будзе забіты змей-самец, то неадкладна памрэ гаспадар хаты, а калі самка, то смерць спасцігне гаспадыню. Змеі гэтыя аберагаюць хату і ўсю сядзібу ад усялякага няшчасця і клапоцяцца, каб не было аніякіх страт” (Афанасьев, 1868. С. 540). У чэхаў лічылася, што “гад-гаспадарык” жыве ў хаце пад парогам, ці ў падпеччы. За печчу меркавалася месца знаходжання хатняга змея-заступніка і ў лужыцкіх сербаў. Лужычане аднолькава, як і чэхі, палякі, беларусы з літоўцамі, лічылі што, каб пазбегнуць няшчасця, кожны гаспадар павінен добра гадаваць свайго змея, перш за ўсё, малаком. Дарэчы, уяўленні аб тым, шт змеі п’юць малако, вельмі пашыраны ва ўсім свеце. Дзе-нідзе нават лічыцца, што змяя здольная смактаць малако проста з каровінага вымені. Адсюль славянскія назвы саміх паўзуноў ці міфічных змеепадобных істот: рускае “смок”, беларускае “цмок”, польскае “smok”, “cmok”, чэшскае “zmok”, “zmek”. Але, насуперак і народным павер’ям, і Конан Дойлю, аўтару славутай “Стракатай ленты”, змеі ў прынцыпе не ў стане смактаць малако, ці нешта іншае. Іх ротавы апарат для гэтага не прыстасаваны. Мяркуецца, што павер’і аб схільнасці змей да піцця малака ўзніклі з-за некаторых асаблівасцей іх стрававання. У страўніку змяі утвараецца белаватая вадкасць, якую яна, спалохаўшыся, можа часам вывяргаць. Гэтае рэчыва і прыймаецца за каровіна малако, якога змея нібы насмакталася (Заянчковский, 1991. С. 104). Практычна аднолькавымі ў асяроддзі розных народаў былі і паданні пра змяінага цара, ці караля. Літоўска-беларускія ўяўленні аб каранаваным (варыянт: рагатым) правадыры свяшчэнных паўзуноў і аб цудадзейных якасцях яго галаўнога ўпрыгожання маюць паралелі, у прыватнасці, у адпаведных балгарскіх павер’ях. Калі нейкім чынам авалодаць каронай змяінага цара, мяркавалі балгары, то зробішся валадаром усяго свету і, у дадатак, атрымаеш бессмяротнасць. Каб набыць залаты ражок з кароны змяінага цара, на Украіне, напрыклад, патрабавался выканаць практычна той самы абрад, што і на Беларусі: пасцяліць упоперак шляху свяшчэннага паўзуна чырвоны пас, ці хустку. Дарэчы, украінскае паданне пра змяіную царыцу, “золоту годюку”, у якой зімавала адна дзеўка, запісана менавіта ў Харкаўскай губерні, г.зн., безумоўна, па-за межамі арэала старажытных балтаў. Але змяіны культу у тамтэйшым славянскім асяроддзі быў у мінулым распаўсюджаны не менш, чым на Беларусі, і ,як бачым, у даволі падобых праявах. Відавочна, што наяўнасць ушанавання змей у практычна аднолькавых формах не толькі ў беларусаў, але і ў асяроддзі паўднёвых і заходніх славян не стасуецца з адзначаным меркаваннем В.В. Сядова. Увогуле, паходжанне змяінага культа ў балгар, сербаў, як і суседніх з імі народаў Балкана-Дунайскага рэгіёна, таксама тлумачыцца ўплывам мясцовага старажытнага субстрата. Канешне, не балтскага, а фракійска-дакійскага. Гэтае пытанне вывучалася спецыялістам-фраколагам Т.Д. Златкоўскай (Златковская, 1974). Звярнем увагу па падабенства праяў офіалатрыі ў беларусаў і нашчадкаў старажытных фракійцаў (малдаван і румын). У прыватнасці, матыў змяі зафіксаваны ў дэкоры традыцыйнага беларускага жытла (Нікольскі, 1933. Мал. 20 — 22), у малдаўскай хаце выкарыстоўваўся надзвычай шырока. Выява змяі ў малдаўскай разьбе па дрэву інтэрпрэтуецца як сімвал урадлівасці і добрабыту сям’і. У Румыніі хатняя змяя (“шарпале касэй”) таксама разглядалася як гарант дабрабыту. Згодна з румынскім народным павер’ем, калі шарпале касэй чамусьці пакідае хату, чакай бяды і хваробы, а калі яна, крый Божа, загіне, абавязкова памрэ і гаспадар. Румыны і малдаване, натуральна, верылі, што шарпале касэй п’е малако: калі спецыяльна выстаўленую талерачку потым знаходзілі пустой, тое лічылася добрым знакам. Т.Д. Златкоўская бачыць карані гэтых уяўленняў у фрака-дакійскіх культах антычнай эпохі. Сапраўды, менавіта змея з’яўлялася сімвалам і ўвасабленнем галоўных бостваў старажытных фракійцаў і дакаў: самога фракійскага Юпіцера, бога неба Збелсурда і Яго жонкі, багіні ўрадлівасці, дабрабыту і багацця Ямбадулы, фракійскіх Асклепія і Дыёніса, і інш. Калі дакі на чале са сваім царом Дэцэбалам гераічна змагаліся супроць рымскіх легіёнаў, Яны шлі ў бой пад штандартамі ў выглядзе змяі (дракона). Іх выявы змешчаны, дарэчы, на рэльефах славутай калоны Траяна. Нашчадкі старажытных фракійцаў пасля рымскага заваявання падвергліся глыбокай раманізацыі, і іх уласныя культы арганічна зліліся з шанаваннем змей, уласцівым таксама і грэка-рымскай “алімпійскай” рэлігіі. Калі потым частка мясцовага раманізіраванага насельніцтва з прыходам на Балканы перасяленцаў з-за Дунаю аславянілася, веру сваіх прашчураў у змей-заступнікаў яно захавала. У выніку тоесныя праявы гэтага культа мы назіраем і ў раманамоўных румын, і ў славянамоўных балгар і сербаў. Здаецца вельмі верагодным, што офіалатрыя ў чэхаў таксама абумоўлена спадчынай даславянскага субстрата — кельтскага, ці старажытнагерманскага ў дадзеным выпадку. Галлы-кельты з’явіліся ў землях паўночней сярэдняга Дунаю яшчэ каля сярэдзіны І тысячагоддзя да н.э., пад час свайго масіраваннага рассялення ў Еўропе. У ІІ ст. да н. э. на будучых чэшскіх землях асталявалася выгнанае рымлянамі з паўночнай Італіі кельтскае племя бойеў. За занятай імі краінай на ўсе будучыя стагоддзі замацавалася назва “Багемія”, але самі кельцкія бойі неўзабаве былі выціснутыя адтуль германскім племенем маркаманаў. Названыя кельтскія і германскія папярэднікі чэхаў належалі да народнасцяў, якім спрадвеку ўласціва ўшанаванне змей. Сярод кельтаў была вельмі пашырана вера ў цудоўныя лекавыя якасці змяінага мяса, скуры, асабліва яек. У населеных нашчадкамі старажытных кельтаў раёнах Брытанскіх астравоў змяіныя яйкі выкарыстоўваліся ў якасці амулетаў нават на пачатку цяперашняга стагоддзя. У германцаў змяінае мяса таксама лічылася магутным чарадзейным сродкам. У прыватнасці, паводле “Песні аб Нібелунгах”, забойца Зігфрыды Хаген з’еў змяю, каб зрабіцца надзвычай спрытным і хітрым. А ў нямецкай казцы пра графа Ізанга гэты персанаж, ужыўшы мяса белай змяі, пачаў разумець мову птушак (Гримм Я., Гримм В., 1988. С. 247). У кельтаў чароўныя лекавыя якасці прыпісваліся так зв. “змяіным камяням”. Немцы таксама мелі павер’е аб “Slangenstein”, г.зн. аб “камені змяі”. Гэты ззяючы Slangenstein, адпаведна народным павер’ям розных частак Германіі, упрыгожваў залатую карону караля ці каралевы паўзуноў. Адпаведна казкам братоў Грым, увесну, калі пачынаюцца навальніцы і паўзуны пакідаюць сваі норы, на свет Божы выходзіць таксама гэтая каранаваная змяя. Трэба яе падпільнаваць, і пасцяліць на шляху гэтай вялікай змяі чырвоную хустку (варыянт: паставіць талерку малака). Убачыўшы гэта, яна мусіць зняць сваю карону з чароўным дыямантам, якую тады трэба схапіць і са ўясяе моцы ўцякаць... Дакладна такое ж уяўленне аб змяінай каралеве, яе чароўнай кароне, якой можна завалодаць, разаслаўшы ў пэўны час і ў пэўным месцы белае палатно і наліўшы малака, было распаўсюджана ў мінулым сярод чэшскага народа. Чэхі, як і немцы, таксама лічылі, што валоданне змяінай каронаю надае чалавеку чарадзейныя веды, адкрывае перад ім патаемныя скарбы і т.п. (Афанасьев, 1868. С. 541 — 545). Атрымліваецца, што культ змей у чэхаў можна тлумачыць як спадчыну герамнскага субстрата, калі ўжо падобныя ўяўленні беларусаў прапанавана лічыць менавіта праявай субстрата балтыйскага. Але ёсць падставы, каб спадзявацца нарэшце пераадолець відавочную, задецца, абмежаванасць папулярнай працяглы час інтэрпрэтацыі, па В.В. Сядову. Перанясёмся ў думках да пажножжа вышынь Каўказа, дзе мы, зразумела, будзем гарантаваныя ад якіх-небудзь уплываў з боку як балтыйскага, так і германскага, кельтскага ці іліра- фракійскага змяінага культа. У некаторых вёсках Арменіі існавала паданне пра змяю-царыцу з залатой каронай на галаве. Калі заб’еш гэтую змею, лічылі армяне, то выклічаш сапраўдную катастрофу. Бяду абяцала ў іх таксама і забойства звычайнай змяі-полаза, жоўтапузага ці пярэстага, якія раней нярэдка жылі ў армянскіх хатах. Як бачым, армянскія ўяўленні наконт змей у нечым падобныя да адпаведных, распаўсюджаных у Еўропе. Ці не маюць усе гэтыя ўяўленні агульныя, старажытнаеўрапейскія карані? Ва ўсялякім выпадку, культ нагаў (санкрыт. naga — змяя ўвогуле і кобра ў прывтнасці) вельмі распаўсюджаны па ўсёй Індыі. Пад час свайго вялікага рэлігійнага свята Нагі-панчані вернікі-індуісты ўсяляк ушаноўваюць гэтых змей-нагаў, у тым ліку “частуюць” іх малаком. Малако, як усе мы добра памятаем з Рэдзьярда Кіплінга, налівалі для сваёй вясковай кобры і няўдзячныя землякі Маўглі... Галоўны Наг — гэта індуісткае боства, зоаантрапаморфнае і шматгаловае. Дарэчы, прыгадаем тут, што балгары таксама ўяўялялі галоўнага змея-цара двухгаловым. А ў рускіх, згодна з І.Ф. Заянчкоўскім, існавала наступнае павер’е. Калі ніхто не ўбачыць гадзюку на працягу дванаццаці год, у яе вырастае дванаццаць галоў. Калі той пашанцуе застацца неўбачанай чалавекам дваццаць гадоў, яна ператворыцца ў велічэзнага змея (Заянчковский, 1991. С. 72).Здаецца нават згаданнага ўжо дастаткова, каб меркаваць, што, калі змяіны культ і з’яўляецца ў славянскім асяроддзі старажытнай спадчынай, то зусім не ад нейкага іншаэтнічнага субстрата, а ад уласных індаеўрапейскіх продкаў саміх славян. У пэўным сэнсе змяіны культ вельмі падобны да ваўчынага. На вялічэзнай тэрыторыі, у розных гістарычных і прыродных умовах шматлікія і зуісм няроднасныя паміж сабою плямёны і народы мелі ці ўсё яшчэ маюць блізкія, ці ўвогуле аднолькавыя, уяўленні. Як аб ваўках-пераверценях (франц. лупгары, герм. вервольфы, румынск. пракіліцы, славянск. вукадлакі-ваўкалакі, венгерск: басаркоі, цюрск. башкурты і г.д.), так і аб хатніх змеях-заступніцах, як вб ваўчыцах-карміцельках, так і аб змяіных царах, ці багах. Літаральна ў калыскі для немаўлят клалі змей-заступніц і старажытныя эліны, і псіллы-афрыканцы. Афрыканскія масаі частуюць свяшчэных паўзуноў малаком гэтак жа, я у мінулым рабілі ў многіх кутках Еўропы. І ў антычнай Эладзе, і ў раннесярэднявечнай Прусіі, і ў даіспанскім Перу ўвасабленні адпаведных багоў ці багінь урадлівасці лічыліся свяшчэныя змеі, якіх трымалі ў прысвечаных тым земляробскім боствам храмах. У свядомасці старажытнага земляроба змеі, што жывуць каля вады і выказваць актыўнасць пад час павышэння вільготнасці, звязваліся з незразумелымі, таямнічымі механізамамі утварэння навальніцы, хмар, дажджу (Рыбаков, 1981. С. 191). Напэўна, падобныя ўяўленні сапраўды былі ўніверсальнымі, як і шмат іншых тоесных праяў змяінага культа. Іх узнікнене ў розныя часы ў розных народаў адбывалася, мусіць, спантанна, а не дзякуючы нейкай дыфузіі. У мінулым, як вядома, даследчыкі звычайна трымаліся пазіцый культурнага дыфузіянізма. І калі, напрыклад, у XVIII ст. у невялікай кетскамоўнай народнасці поўдня Сібіры, арынцаў, было зафіксавана адно арыгінальнае паданне, то для яго адразу адшукалі адпаведны класічны ўзор. У мінулым, гаворыцца ў гэтым паданні, арынцы былі магутным народам пераможцаў. Але аднойчы на іх напала безліч змей з чалавечымі галовамі, з лускою “бліскучай як сонца”. Арынцы змагаліся з імі, але шмат людзей загінула, а ацалелыя мусілі пакінуць сваю зямлю (Миллер, 1937. С. 182). Сапраўды, падабенства гэтага арынскага падання і змешчанай у Герадотавай “Гісторыі” легенды аб уцёках неўраў відавочна. “Атрымалая так, — перадае нам Герадод змест легенды, — што за адно пакаленне перад Дарыевым паходам (супраць еўрапейскіх скіфаў у 512 г. да н.э. — С.Р.) яны зусім пакінулі сваю зямлю з-за змей. Справа ў тым, што шмат паўзуноў з’явілася ў іх краіне, а іншыя, яшчэ больш шматлікія, прыпаўзлі да іх зверху з пустэчаў, пакуль, нарэшце, (неўры), выціснутыя імі, не пасяліліся разам з будзінамі, пакінуўшы сваю зямлю” (Геродот, кн. IV, § 105). Але, напэўна, арынскае і неўрскае паданні ўзніклі ўсё ж незалежна адно ад аднаго — як вынік працэсаў канвергенцыі, а не дыфузіі. Дарэчы, апрача лаканічнай, таксама зафіксавана і падрабязная рэдакцыя падання арынцаў. Там нагадваецца забітая змея, як прычына нашэсця яе суродзічаў, раз’юшаны забойствам змяіны цар на чале войска паўзуноў і г.д. (Костров, 1884. С. 229). Падобныя дэталі ў Герадотаўскім пераказе неўрскай легенды адсутнічаюць, але мы знойдзем аналагі ў “змяіных” паданнях славян і германцаў. У сваю чаргу, германскія сагі ведаюць вобраз зачараванй дзевы, якая ніжэй пояса мела выгляд змяі, у якую потым закахаўся прынц, і да т.п. Геракл, адпаведна, старажытнагрэчаскаму паўночна-прычарнаморскаму міфу, таксама аднойчы ўзяў шлюб з нейкай істотай двайной пароды, якая вышэй ягадзіц была жанчынай, а ніжэй — змяёй. Трэба меркаваць, што два згаданыя паданні, зноў жа, незалежныя адо ад аднаго па паходжанню, акрэсліваюць супадзенне асноўных напрамкаў розначасовых працэсаў антрапамарфізацыі змеяпадобных міфічных асоб. Вынік антрапамарфізацыі дэманструюць нам, дарэчы, і некаторыя беларускія фальклорныя сюжэты пра змеяў. У адным паданні, напрыклад, спецыяльна адзначаецца, што змей той быў “з адною галавою, у абліччы чалавечым, і гаворыць як чалавек”. У другім сюжэце змей таксама ўжо нічога не мае ад паўзуна: наадварот, ён, маўляў, “паніч такі, што хоць куды” (Романов, 1891. С. 170 — 171). Дзяўчынай хоць куды, калі меркаваць па статуях класічнага перыяду, выгляда і старажытнагрэчаская багіня здароўя Гігея. Аб ранейшым зоаморфным абліччы гэтай багіні сведчаць, аднак, абавязковы яе атрыбут — змяя, якую Гігея гадуе з чашы. Беларускія народныя песні і гульні згадваюць “Яшу”, часам — “Яшчара”, але і тады гэты “змей”, мусіць, уяўляўся ўжо як цалкам антрапаморфная істота: — Сядзіць Яшчар У залатым крэсле У арэхавым кусце Арэшачкі лушча... “Жаніцца хачу!” — Вазьмі сабе панну, Каторую хочаш, Каторую любіш... (Бессонов, 1871. С. 81 — 82). Канешне, знешнія кантакты не маглі не паўплываць на “афарбоўку” канкрэтных праяў змяінага культа славян. У прыватнасці, вучоны пскоўскі летапісец XVI ст. замяніў мясцовую назву “яшчар” на кніжную грэчаскую “каркадзіл”. В лето 7090-е, — чытаем мы ў выніку ў Пскоўскім летапісу, — ... изыдоша коркодилы лютии звери из реки (Великой) и путь затвориша, людей много поядоша, и ужасашася людие, и моляша Бога по всеи земле; и паки спряташася, а иних избиша” (Псковский летописи, 1955. С. 263). Дарэчы, падобныя рэптыліі даўжынёй да паловы метра нібыта вадзіліся і ў нас, у Мінску, у балоце на месцы пазнейшых Татарскіх агародаў... Канешне, і “мінскі кракадзіл”, хутчэй за ўсё, міф, але ж не балтска-літоўскі, а славяна-беларускі, карані якога, напэўна, трэба шукаць у нашых паданнях аб яшчарах і змеях. Але, па некаторым звесткам, апошняя такая істота была злоўлена ўжо ў 1885 годзе, а яе чучала ўпрыгожвала нібыта кабінет дырэктара рэальнага вучылішча... (Штыхаў, 1974. С. 153). Глыбокая рапсрацаванасць змяіных матываў ў вераванняў славян, у якіх прысутнічае і таямнічая змяя-заступніца, і хтанічны каранаваны гаспадар падземных скарбаў, і нябесны змей-вясёлка (ці маланка), і, нарэшце, цалкам антрапаморфны яшчар-чараўнік, сведчыць напэўна, аб уласных славянскіх каранях дадзенага культа. Ва ўшанаванні змей славянамі трэба, па нашым меркаванні, бачыць іх уласную старажытную традыцыю, а не вынік нейкага запазычання, ці то шляхам асіміляцыі адпаведных вераванняў аславненага субстрата, ці праз кантакты з суседнімі інштаэтнічнымі прыхільнікамі офіалатрыі. ЛІТАРАТУРА 1. Афанасьев А.Н. Поэтические воззрения славян на природу. М., 1868. Т. 2. 2. Бессонов П. Белорусские песни с подробным обяснением их творчества и языка, с очерками народного обряда, обычая и всего быта. М., 1871. 3. Герберштейн С. Записки о Московии. М., 1988. 4. Геродот. “История”, кн. IV. 5. Гримм Я,. Гримм В. Сказки. Эленбергская рукопись с комментариями. М., 1988. 6. Гринблат М.Я. К происхождению белорусской народности// СЭ, 1968. N 5. 7. Демидович П. Из области верований и сказаний белоруссов// Этнографическое обозрение, 1896. N 1. 8. Длугош Ян. Грюнвальдская битва. М.-Л., 1962. 9. Заянчковский И.Ф. Животные: приметы и предрассудки. М., 1991. 10. Златковская Т.Д. Элементы фракийской культуры в традиционном изобразительном искусстве и фольклоре молдаван// СЭ, 1974. N 6. C. 25 — 40. 11. Костомаров Н.И. Русские инородцы// Русское слово. 1860. Т. 5. 12. Костров Н.А. Очерки быта минусинских татар// Труды IV Археологического съезда. Казань, 1884. Т. 1. 13. Лексічны атлас беларускіх народных гаворак. Мн., 1993. Т. 1. Раслінны і жывёльны свет. 14. Миллер Г.Ф. История Сибири. М.-Л., 1937. Т. 1. 15. Нікольскі Н.М. Жывёлы ў звычаях, абрадах і вераваннях беларускага сялянства//Працы секцыі этнаграфіі. Мн., 1933. Вып. 3. 16. Псковские летописи. М., 1955. Т. 2. 17. Седов В.В. Славяне Верхнего Поднепровья и Подвинья. М., 1970. 18. Романов Е.Р. Белорусский сборник. Витебск, 1891. Вып. IV. Сказки. 19. Рыбаков Б.А. Язычество древних славян. М., 1981. 20. Шпилевский П.М. Белоруссия в характеристических описаниях и фантастических поверьях// Пантеон, 1854. N 6. 21. Штыхаў Г.В. Ажываюць сівыя стагоддзі. Мн., 1974.

Пра народныя назвы сузор'яў. Артыкулы Цімафея Авіліна: Белорусскіе названия созвездий: http://www.astronet.ru/db/msg/1196688/rindex.html Беларускiя назвы сузор'яŷ II: Плеяды Беларускiя назвы сузор'яŷ III: Млечны Шлях Беларускiя назвы сузор'яŷ IV: Вялікая Мядзведзіца На наступным тыдні адфоткаю артыкул Авіліна пра метэоры ў народных уяўленнях. Адаслаў на ваш адрас тэзісы з канферэнцыі да юбілея Мітрафанава. Там ёсць артыкул Гусакова пра белаурскія свяцілішчы, дзе магчыма ўпершыню ўзгадваецца існаванне на тэрыторыі Беларусі археастранамічных помнікаў

А гэта ніхто не ведае. Там ёсць пэўная блытаніна з тапонімамі. Варта было б зрабіць татальнае апытанне жыхароў Бікульніч і Свяціцы.

Забыў яшчэ дадаць Вам у лісце. Пра Крамянецкі валун ёсць у: Археалогія Беларусі. Т.4. Помнікі XIV – XVIII стст. Мн., 2001. Там невялічкае апісанне ў главе пра познесярэднявечныя культавыя помнікі. Ды сярод малюнкаў ёсць план шурфа.

ВЫ маеце на ўвазе артыкул Ёнаса Вайшкунаса пра астронімы беларуска-літоўскага памежжа? Калі Вы пра гэта, то ён надрукаваны ў "Балто-славянские исследования" Т.16. Калі не блытаюся.

Адправіў манаграфію Мітрафанава і тэзісы з канферэнцыі. Атрымалі?

Прапаноўваю Вам тэзісы беларускіх навукоўцаў з адной канферэнцыі SEAC. Нажаль, не памятаю менавіта з якой. Таксама ёсць тэзісы ўсіх выступленняў з той канферэнцыі. Магу даслаць, калі трэба. Cup-Marked Stones (“Star Maps”) in Belarus. Sergey Vitiaz, Varelyj Vinakurau Erratic boulders (of more than 1 m) are a characteristic natural as well as ethnocultural component of the landscape of Belarus (Liakou 1992, 1997). Research starting from 1977 has revealed more than 1000 boulders that are definitely connected to local national traditions (more than 300 of them have been thoroughly documented). Many of the boulders have different kinds of markings on their surface (figures, signs, inscriptions, furrows, orifices, curly fragments, recesses). Among these is a particular group of 29 boulders that bear in their surface the same type of recesses of an obviously artificial origin in the form of round cup-like indentation with a diameter of 3–5 cm and a of depth 1–5 cm: No. Names of boulders. Localization (village, district, region). Quantity of recesses. 1 None Sipavichy, Braslav, Vitebsk 1 2 Vialiki (Great) Kublichy, Ushachy, Vitebsk 1 3 Dziuravy (Torn) Kaptaruny, Pastavy, Vitebsk 1 4 Vialiki (Great) Vasilishki, Shchuchyn, Grodna 2 5 Chortau (Devil’s) Kamiano, Vileika, Minsk 2 6 Vialiki (Great) Litouka, Navagrudak, Grodna 2 7 None Baroucy, Vileika, Minsk 3 8 Vialiki (Great) Iushkavichy, Miadzel, Minsk 3 9 None Galynka, Zelva, Grodna 3 10 Piarun (Thunder) Taukine, Voranava, Grodna 4 11 None Zabalaccia, Iue, Grodna 4 12 None Budrevichau, Vialikaia Krakotka, Slonim, Grodna 5 5 13 (Budrevich’s) Remzy, Voranava, Grodna 14 Vialiki (Great) Remzy, Voranava, Grodna 6 15 None Staroe Dvaryshcha, Braslav, Vitebsk 7 16 Sedlavy (Saddle) Zanarach, Miadzel, Minsk 8 17 None Utki, Vileika, Minsk 10 18 Vialiki (Great) Daragliany, Masty, Grodna 12 19 None Vostrava, Zelva, Grodna 12 20 None Pashevichy, Braslav, Vitebsk 14 21 Vialiki (Great) Balichy, Shchuchyn, Grodna 31 22 Chortau (Devil’s) Vialec, Glybokae, Vitebsk 33 23 Vialiki (Great) Zarechcha, Shchuchyn, Grodna 33 24 Vialiki (Great) Zeniaucy, Shchuchyn, Grodna 35 25 Vialiki (Great) Mishuty, Vileika, Minsk 84 26 None Dainova, Lida, Grodna more than 50 27 None Dounary, Iue, Grodna more than 50 28 None Urcishki, Iue, Grodna more than 50 29 Vialiki (Great) Dvaryshcha, Vileika, Minsk Up to 100 What distinguishes these stones from the other Belarusian boulders is the scarcity or, as is more often the case, the full absence of any accompanying ethnographic information about them. Even names for the boulders were recorded for only half of them and most of these merely reflect their superficial characteristic, they were merely referred to as “Great” stones. Because there is no clear indication from the local sources themselves as to the essential function of these boulders, it is quite probable that we can determine this by comparing them to analogous monuments from adjacent regions, where they are simply referred to as “cup-marked stones” (such boulders have been found in the territories of Lithuania, Latvia, Estonia, Germany, Scandinavia, etc., see Tvauri 1999). While no uniform judgement in this matter has yet been passed, there, nevertheless exists a generally accepted suggestion that the various congestions of recesses (cups) on the surfaces of the boulders are actually ancient images of the star-studded sky (Müller 1939; Sciatskij 1962; Vaitkevicius 1996; Vaiškunas 1996). As far as the Belarusian boulders under scrutiny are concerned such an interpretation has only been applied to one of the objects (No. 20). It was suggested by the Lithuanian scholar J. Vaiškunas (1996) that the markings on this boulder specifically represent the constellation Cassiopeia, which in Belarusian tradition is known as Kasary ‘Choppers’. It is hoped that the remaining images can like-wise be interpreted in a forthcoming publication which will include a brief characteristics of the monuments by type: 1. relatively large boulders with a diameter of 5–12 m, surface area of 2–10 sq. m, such dimensions result in the rather stable nature of the monument; 2. the presence of typically flat platforms (frequently horizontal, or table-like) along the perimeter of the boulder), on which the cups are placed, that testifies to their functionality; 3. typological proximity of the cups in form and sizes, irrespective of the structure of the stone, that suggests an artificial origin of the cups and a uniform approach to their creation. Boulders of the given type are located in the outlined area in the north-west of Belarus. This in no way corresponds with the geological distribution of large erratics in general, but correlates well with the archaeological areal of the Ponemanje String Ceramics culture (a local variant of Baltic culture). It indicates, that such monuments, i.e. cup-marked stones, or “star maps” were originally created by the representatives of this particular culture, and provides a time-frame of between 2000– 1500 BC for their creation. **************************************************** Але трэба вельмі крытычна падыходзіць да валуноў-"зорныя мапы". Нажаль, не праводзілася яшчэ праца па складванню малюнку адтулін і супастаўлення іх з зорным небам. Таму яшчэ рана рабіць высновы.

Надта вольна і шырока Вы распаўсюджваеце славян і іх продкаў. З такім поспехам можна продкаў славян шукаць у Афрыцы.

А прычым тут праславяне? Крамянецкі валун - класічны прыклад балцкай святыні. Прамыя адпаведнікі яму ёсць у Літве і Латвіі, ды таксама на Паўночным-Захадзе Беларусі. Як прыклад з Беларусі, прыгадае камень "Дзева блюдас" (літ. 'талеркі Бога') з Воранаўскага раёна - таксама на паверхні паглыбленні. Тым больш, што назва Крамянецкага валуна - 'Святы', 'Богаў'. Да таго ж, багатая балцкая гідраніміка, прозівшчы карэнных жыхароў таксама балцкага паходжання.

Прынамсі адзін здымак валуна ёсць. Гэта дакладна. Калі не памыляюся 1985 г. Магчыма, што ёсць іншыя. Трэба будзе даведкі навесці.

Цікавая версія, якую прыводзілі вышэй. Дарэчы, раней вакол пляцоўкі з валуном леса не існавала. Сама мясціна там вільготная. Пра гэта кажуць амаль усе вяскоўцы, якія я апытваў. Таксама адзін інфарматар распавёў мне пра яшчэ адзін спосаб выклікання дажджу, які практыкавалі ў в. Крамянец, прычым з валуном ён зусім не звязаны. Паралелі гэтаму спосабу я сустракаў у пісьмовых крыніцах 19 ст. на Віцебшчыне.